—  Рефат бей, майыснынъ бу куньлеринде кечкен сене Къырымда Бутюндюнья къырымтатар конгресси отькерильгенине тамам бир йыл толмакъта. Сиз шу Конгресс президиумынынъ башы оларакъ сечильдинъиз. Иште, конгресснинъ бир йыл девамындаки фаалиетине насыл къыймет кесер эдинъиз, нелер япып етиштирильди, насыл ишлер озь невбетини беклемектелер?

— Бир кереден шуны сёйлемеге истер эдим ки, Кон­гресс  бу чокъ муим бир вакъиа олды, чюнки бойле Конгрессни топламакъны энди бир чокъ инсан йылларджа тюшюнмекте эдилер. Насыл да олса, кечкен сене бу ишни беджерип олдыкъ. Аллагъа шукюрлер олсун ки, бу ишимизге диаспорадаки бир чокъ топлумлар къатылдылар. Конгресс шурасы сечильгенинен Низамнаме этрафында иш башладыкъ, оны регистрация япмакъ ичюн онынъ эр бир улькенинъ къанунларына уйгъун олмасы зарур. Аркъадашларымыз Низамнаменинъ озь вариантларыны теклиф эттилер. Иште, бу хусуста чалышмалар девам эте.

Экинджиден, буюк къырымтатар миллетининъ парчаларыны бирлештирмек ичюн шу парчаларнынъ садедже айны бир тильде къонушмасы дегиль де, бельки окъумасы да зарурдыр. Амма бизлер чешит улькелерде яшадыгъымыздан долайы элифбелеримиз де фаркълыдыр ве базы да бирибиримизни анъламамыз, бирибиримизнинъ фикирлеримизни анълатмамыз кучь ола. Белли ки, къырымтатар халкъынынъ Къурултайы латин элифбесине кечюв меселесини та 1991 сенеси котерген эди. Чешит себеплерден отьрю бу меселеде сонъки нокъта къоюлмады ве меселенинъ беджерильмеси эп кери чекильмекте. Мезкюр меселени Конгресс озь дикъкъат назарына алмакъны зарур таныды. Къырым муэндисликпедагогика университетинде чалышкъан алимлер шимди имля къаиделерини ишледилер. Биз бу чалышмаларны четэльдеки аркъадашларымызгъа музакере этмек ичюн ёлладыкъ ве энди джеваплар да алмакътамыз. Меселя, Азербайджан университети биринджи олып сесленерек, макъуллегенлерини бильдирдилер. Майыс айынынъ сонъунда Конгресс патронатында КъМПУде латин элифбесине кечюв мевзусында тильшынас алимлернинъ иштиракинде «тёгерек маса» этрафында субет оладжакъ. Бу тедбир чалышмасынынъ нетиджелери диаспорадаки бутюн джемиетлерге еткизилип, энди языларымыз къырымтатар тилинде латин элифбесинде оладжакъ. Иште, латин элифбесине кечюв Конгресснинъ биринджи ерде тургъан проектлеринден бириси эди ве корьгенинъиз киби, о энди омюрге кечмекте. Бундан гъайры, информацион саада да лейхаларымыз бар. «Мейдан» радиосынынъ яйынлары online, яни джанлы режимде бутюн дюньяда даркъалмасы ичюн бир чокъ халкъара фондларгъа мураджаатта булундыкъ. Сагъ олсунлар, бу мевзудаки проектимизни къабул эттилер ве энди Интернетни къуллангъан къырымтатарлар дюньянынъ анги кошесинде олсунлар, анаВатаннынъ сесини эшите ве янъы саифемизге кирип, телевизиондаки «Меслекдеш», «Заман», «Тарих левхалары» ве иляхре меракълы яйынларны раатраат сейир де эте билелер.

Теэссюф ки, конгресс козьде туткъан базы планларны ерине кетирип оламадыкъ. Меселя, миллетимизнинъ парчаларыны бирлештирген янъы бир газетаны ачмакъны тюшюнген эдик. Къырымда ана тилимизде нешир этильген «Къырым» ве «Янъы дюнья» газеталары базы себеплерге коре бутюн дюнья къырымтатарларыны къаврап аламайлар. Янъы газета этрафын­да мунакъашалар кетмекте, базы аркъадашларымыз бунынъ биринджи адымы оларакъ газетанынъ элект­рон шекилини теклиф этелер. Газетаны насыл япмакъ кереклиги хусусында теклифлер чокъ, амма бу лейхагъа маддий къолтутувгъа даа фурсат кельмеди, гъалиба. Проект аля даа ишленмекте,   демек мумкюн.

Ишимизнинъ зайыф тарафы шунда ки, Конгресс ко­ординацией шурасы азаларынынъ бир ерге топланмасы зор. Келеджек сене даа бир Конгрессни топлап, онда Низамнаме боюнджа сонъки нокътаны къоймакъ, идаре азаларынынъ ишини конкретлештирмек керек оладжакъ. Низамнаме азыр олгъан сонъ, Конгрессни анги улькеде ресмийлештирмек этрафында да мунакъаша кете.

—  Мунакъашагъа аслы да аджет бармы — эльбет де, къырымтатарларнынъ ана юрту — Къырымда джедвельге алынмасы керек.

—  Шахсен меним фикиримдже де, Къырымда олмалы, амма базы аркъадашларымыз Романияны, дигерлери Тюркиени теклиф этелер. Эр кеснинъ фикирини динълемек ве эр кеске уйгъун бир къарарны алмамыз лязим.

—  Рефат бей, латин элифбесине кечювнинъ халкъымыз ичюн эмиети ве зарары акькъында бираз лакъырды этсек. Бойле муим адым гъает этрафлыджа тюшюнипташынылып ве явашяваш атылмасы зарур. Чюнки къырымтатарлар энди бу элифбеге экинджи сефер кечеджеклер. Кечкен асырнынъ башларында арап элифбесинден латинджеге, сонъра латинден кирилге кечильген эди ве шимди кене кирилден латин элифбесине кечеджекмиз. Эр сефер бу кечюв миллетнинъ баягъы бир къысмыны джаиль къалдыргъан. Шимди тилимиз бойле де телюкели алда булунгъан, джианда гъайып олаяткъан тиллер сырасына кирсетильген заманда бильхасса эр тарафлы азыр олмалымыз.

—  Шубелеринъизни пайлашырдым, эгер миллетимиз юздеюз файыз тек ана тилинде къонушса. Кетишат шуны косьтере ки, эр сене къырымтатарджа кирил элифбесинде окъугъанларнынъ сайысы да эп эксильмекте. Мен шу ерде бир мисаль кетирмек истейим. Инсан эр кунь сув иче, сувсыз яшап оламаз. Амма ичкен суву темиз дегиль, бу инсаннынъ сучы дегиль, сув ойле келе. Табиий ки, инсан темиз сув ичмеген сайын зеэрлене, ярынбир кунь гъайып да ола билир. Тилимиз айны бойле дурумда. Эр бир миллетнинъ ана тили бар, онсыз бу топлум миллет дие сайылмаз. Эгер о миллет кенди тилине ябанджы сёзлерни къарыштырса ве кеткете ондан вазгечсе, тыпкъы деминки пис сув ичкен инсаннынъ алына къалмасы шубесиздир. Тильни къорчаламакъ ичюн чокъ чалышмакъ керек. Дюнья ойле бир вызлы суретте денъише ки, биз киби аз сайылы халкъкъа къорчаланмакъ даа да агъырдыр. Ассимиляциягъа насыл къаршы тураджакъ, оны насыл токътата билирмиз? Эр шей энъ эвеля кендимизге багълыдыр, озьара тек ана тилимизде къонушмамыз, анълашмамыз зарурдыр. Латин элифбе­сине кечмемиз, иште, тилимизни сакълап къалув, ассимиляцияны токътатув ёлунда япылгъан муим адымларымыздан биридир.

Мен бу ерде бир шейни сёйлемеге истейим, бель­ки манъа джаны агъыргъанлар да олур. Диаспорадаки инсанларымыз кендилерининъ кимликлерини сакъламагъа истеселер, олар анаВатанларында яшагъан топлумны къорчаламакъ борджлулар. Диаспора эбедий оламаз, онынъ илле сонъу олур. Бу сонъ къач йылдан сонъра  10мы, 50ми я да 100 йылдан сонъмы анаВатанда яшагъан топлумнынъ вазиетине багълы. Къырымтатарлар Къырымда не къадар яшап олсалар, ди­аспорадаки акърабаларымыз да шу къадар яшарлар. Эгер Къырымда къырымтатарлар гъайып олсалар, юрт тышындаки къырымтатарлар не къадар тырышмасынлар, кендилерини къорчалап оламазлар. Демек, биз бир тильге, бир элифбеге   кечмек керекмиз.

Латин элифбесине кечмемизнинъ учюнджи муим себеби  этрафымызда къоджаман тюрк дюньясы булунмакъта. Шу тюрк дюньясында озь еримизни алмамыз ичюн о къуллангъан элифбени къулланмамыз керек.

—  Рефат бей, бельки сиз сёйлеген дюньядаки парчаларнынъ эписини Къырымда топламакъ керек, бу гъаеге насыл бакъасынъызЗ Архивден Къырым акимиетининъ биринджи рейс Вели Ибраимов деврине аит бир весикъада бойле денильген:
«Къырым Меркезий Иджра Комитети Президиу­мы меджлисининъ протоколындан. 1925 сенеси ян­варь 29.
Динъленильди: «Булгъаристан ве Романиядан къырымтатарларны къайтарув акькъында. (Къырым Иджраком Президиумынынъ азасы Ногаев).
Къарар берильди:
1. СССР Меркезий Иджра Комитети опонде Бул­гъаристан ве Романиядан муаджир татарларнынъ, би­ринджи невбетте 20000 адамнынъ, къайтмасына мусааде берильмесини риджа этмек.
...3. Къайтып кельген муаджир татарларны толусынен топракънен теминлемек ве бу макъсадларгъа 100000 десятин ер айырмакъ.
4. Къайтып кельгенлерге маддий ярдым косьтермек ве зарур эшьяларны сатын алмакъ ичюн 35 йылгъа одюнч бермек ичюн СССР Меркезий Иджра                   
Комитети Къырым Иджракомына 1300000 кумюш пара бермесини сорамакъ.
...6. Кочип кельген татарларгъа девлет тарафындан фукъарелерге берильгени киби имтиязлар бермек.
7. Кочип келеяткъан татар л арный ь къоранта азаларыны ве малмулькюни ташымакъ ичюн Булгъаристан ве Романия лиманларындан ве бунынъ киби де Къырым боюнджа демирёл транспорт васталарыны айырмакъ».
Бу къарарны кимсе лягъв этмеди ве биз миллий девлетчилигимизни тикледигимиз заман бу къарарны арекетке къоя билирмиз. Бир Тюркиенинъ озюнде 56 миллион дживарында къырымтатар яшамакъта. Тасавур этинъиз, ич олмагъанда ярькы деделерининъ Ватанына къайтса, не къадар миллетимиз къоджаман ве къудретли миллет олур. Сиз бир къонушманъызда диаспорадаки татарлар биз энди гъайып эттигимиз шейлерни сакълап къалдылар, деген гузель бир сёзлерни сёйлединъиз. Эгер шу сакълап къалынгъан шей­лерни кене Ватангъа къайтарып алып кельсек...

  (Куле) Яхшы олур эди, амма реалист олмакъ керек. Арада девлетлернинъ фаркъпы къанунлары, янъы несиллернинъ догъдыгъы ерлерге алышмасы бар. Бир вакъыт миллетинден къопарылгъан парча миллий кимлигини бильдирген неснелерни къорчаламагъа, бабадеде урфадетлерини кутьмеге, асырлар девамында къулланылдыгъы шейлерни къулланмагъа тырышкъан. Эм олар Къырымда къалгъан семетдешлери корьген зорлукъларны чекмегенлер, баскъыгъа огърамагьанлар. Эм деделеримиз заманында бутюн джерьянлар сакин кеткен, бугунькиси киби вызлы олмагъан. Бизим несилимизге миллий кимлигимизни къорчаламакъ ичюн къаткъат чалышмакъ зарур. Девир, дюнья ойле бир сыкълашты, ойле бир денъишти ки, миллийликни къор­чаламакъ чокъ зор. Бильхасса янынъда яшагьан къо­джаман бир топлумнынъ тили, медениети, эдебияты бизимки киби уфакъ топлумны басып кечер. Меселя, Романиянынъ Меджидиесини бакъайыкъ, озь вакътында мында тек къырымтатарлар яшагъан, озь тилинде къонушкъан, адетлерини кутькен. Я шимди, анда да чокъ шей денъишти.

Бундан да гъайры, шуны да бильмели ки, такъдир ирадесиле юрттан тышта яшагъан инсанларнынъ Къырымгъа дёнмеси ичюн ёллар не къадар аз олмасын, эпбир бар. Украинанынъ къанунларына коре, бу мемлекетнен багълы инсанлар, яни анабабасы, ненедеделери шу топракъта догъмыш олса ве о буны элиндеки весикъаларнен исбат эте бильсе, Украинагъа келип яшамагъа укъукълары бар. Демек, юрт тышындаки семетдешлеримизни къарар иле къайтармакъ олмаз, бу эр бир шахыснынъ кенди истеги ве кенди иши олмалыдыр. Меселе башкъа шейде — башкъа девлетлерде яшагъан къырымтатарлар кимликлерини сакъ­лап къала бильмелери лязим, деделерининъ юртларыны унутмамалылар. Бир дебириси: «Мен мында догъдым, келеджегимни мында корем, ве бу девлетте яшайып, Къырымгъа ярдым эте билирим», — демеси мумкюн. Тамам. Бу аркъадашларымыз сюргюнлик ерлеринде  олсун Озьбекистан, Русиеден Къырым­гъа къайтмагъа истеген, амма чаресини буламагъан къырымтатарларына Ватангъа кочьмеге, эв сатын алмагъа, ерлешмеге ярдым этсин, миллий мектеплернинъ ачылмасына ярдымджы олсунлар.

Эбет, эр бир миллет озь Ватанындан ич айырылмадан яшамасыны истей, лякин диаспорасы олмагъан ич бир халкъ ёкътыр. Бизим диаспорамыз да шу сырада. Эбет къырымтатарлар Къырымны озь истеклеринен терк этмедилер, меджбур олдылар. Бугунь исе Ватангъа ярдым этмелерининъ бинъ тюрлю ёллары бар. Лафны узатмадан бир мисаль кетирейим. Бу куньлерде эпимизге белли инсан, догъма Судакънынъ Айсерез коюнден Фикрет агъа Юртер Ватанда булунмакъта. О, озь коюнде чешме къурдырды, шим­ди эв къура. Энди, меним бир аягъым Ватанда, демеге акъкъы бар. Я диаспорадаки имкянлары олгъан инсанларымызнынъ эписи бойле япса! Къырымгъа эр кес кельмеси керек, лякин бу келишнинъ чешит шекиллери мевджут.

— Бельки шу инсанларымызны мында мунасип къаршылайджакъ, ерлешмесине ярдымджы оладжакъ, укъукъларыны къорчалайджакъ миллий девлетчилигимиз олмасы керектир! Мына бакъынъыз, Тюркиеде ватандашларымыз гузель яшайлар, аякъта къавий туралар.           
Амма Булгъаристандаки семетдешлеримиз сексенинджи сенелерде айны бизлер яшагъан аджджыларны яшадылар, хорлукъ, эзиет, зорбалыкъ чектилер. Оларнынъ адлары денъиштирилип, ана тилинде къонушмалары, дини, урфадетлерини кутьмелери къатиен ясакъ олып, эвлерини терк этмек зорунда къалдылар. Афталарнен сынъыр дживарындаки тарлаларда геджеледилер, Тюркиеге кочьтилер. Амма Къырымгъа къайта билир эдилер!

— Пек догъру сёйлединъиз, амма о йыллары бизим халкъымызнынъ кендиси даа сюргюнликтен къайтмагъан эди. Къайда къалды ки, диаспорадаки ватандашларымызны Къырымгьа кетиреджемиз. Живковнынъ миллетини темизлемек макъсадынен къулландыгъы сиясет айны Гитлер, Сталиннинъкинден аслы да фаркъ этмеди. Бойле бир агъыр заманда Булгъаристандаки тюрклерни, къырымтатарларны ялынъыз Тюркие къорчалай билир эди ве о буны беджерди. Шу сырада даа бир мисаль кетирейим. Къазахистан багъымсыз девлет олдыкътан сонъра халкъ сайысыны арттырмакъ макъсадында юртнынъ тышында, шу джумледен Чинде яшагъан къазахларны Ватанларына къаитармакъ огърунда бир сыра программалар къабул этти, амма бу программалар чалышмады, бекленильген акъым ерине пек аз адам къайтты. Айны Украина да Канада, Америка, Испания, Португалия ве даа бир сыра девлетлерде яшагъан украинлерни юрткъа къаитармакъ пешинде бир чокъ чалышмалар япа, сиз корьдинъизми не къадар украин къайтты Ватанына? Демек, меселе тек девлетчиликте дегиль экен.

Эбет, къырымтатарларда Ватан дуйгъусы пек юксекте. Лякин Къырымда шараитлерни де юксек севиеге котермек лязим ки, Авропа Бирлигине кирген девлетте яшагъан татар башкъа бир ябанджы девлетке дегиль де, Къырымгьа келип чалышмагъа, яшамагъа тырышсын.

Табиий ки, диаспорадан бир аркъадашымыз Къы­рымгьа кочип кельсе, миллетимизнинъ сайысыны чокълаштырмагъа себепчи олса пек гузель, амма диаспорада яшап да къальбинде Ватан севгисини ташыгъан инсан яшадыгъы девлеттен Къырымгьа ярдымджы олса, бильмем, койлерде джами къурса, сюргюнлик

тен къайткъан татарлар ичюн эвлер сатын алып берсе, бир ширкет, иш ери ачмасына ярдымджы олса, файдасы даа зияде олур.

— Рефат бей, халкъымызнынъ сюргюнликнинъ ильк сенелеринде темели къоюлгъан миллий арекетининъ зсас гъаеси миллий девлетчилигимизни гъайрыдан тик лемек эди. Амма сонъки йылларда бу талап къоюлмай, десене бу гъае озь эмиетини джойды?

  Ёкъ, джоймады. Анълашылды ки, бу — аксиома. Эр бир миллет кенди девлетчилиги олмасыны истей. Чюнки онынъ миллет оларакъ сакъланмасы, илерилемеси ичюн шараитни тек девлетчилик ярата билир. Амма бу девлетчилик насыл шекильде оладжакъ, чюнки сы­нъыр, девлетлерара мунасебетлер киби меселелер бар.

—  Биз янъы девлетчилик къурмакъ дегиль, олгъаныны янъы шараитлерге коре гъайрыдан ве Украинанынъ ичинде тикленильмесини истеймиз.

  Биз бунъа азырмызмы? Бир миллет девлетчилик истейип де, кендиси азырлыкълы олмаса? Инсаннынъ омюринде насыл бир шанс берильсе, тарих да миллетлерге ойле шанс бере. Амма миллетлер бу шанскъа азыр олмакъ кереклер. Эгер миллий арекетимиз сабыкъ СССРдеки сонъки денъишмелерге азыр олмасайды, халкъымыз Ватангъа даа къайтмаз эди. Базылары, сагъ олсун, Горбачёв, бизни Къырымгьа къайтарды, деп янъылалар. Ёкъ, совет режиминден энъ чокъ зарар корьген къырымтатар халкъынынъ миллий арекети шу режимнинъ йыкъылмасына, кескин денъишмелернинъ пейда олмасына буюк иссе къоштылар. Режимнинъ демир къапылары даа ачылмагъан бир заманда миллетимиз оны тепмелейип ачты ве аман Ватан таба ёл алды. Чюнки миллет ёлгъа чыкъмагъа даима азыр эди.

Тыпкъы бунынъ киби, девлетчилигимизни де тиклемеге азыр олмалымыз. Шимди акимиет бизге девлетчиликни унуттырмагъа чалыша, амма айны заманда тилинъизни унутынъыз, медениетинъизни инкишаф эттирменъиз, демей. Догъру, бу саада ярдым бермей, амма ясакъ да этмей.

Девлетчиликни биз насыл ильк сенелерде байракъ киби котердик, ойле де элимизден тюшюрмемек борджлумыз. Кунь келир, биз мытлакъа девлетчилигимиз

ге ириширмиз. Лякин бугунь кендимизни къуветлештирмек, эр тарафтан азырланмакъ керекмиз. Тарихтан белли ки бир чокъ миллетлер девлетчиликлерини къан тёкюп эльде этелер. Бельки бизге къан тёкмек керек олмаз, тынч ёлнен элимизге кечирирмиз.

—  Рефат бей, сонъки суалим эр сене майыс 18 арфесинде лафы котерилип, амма сонъундан дикъкъаттан четлештирильген, 20 йылдан берли къабул этильмеген Украинанынъ къырымтатар халкъынынъ статусы, акъукъукъларыны гъайрыдан тиклев боюнджа Къануны акъкъында оладжакъ. Белли ки, мезкюр къануннынъ лейхаларыны Миллий Меджлис, къы­рымтатар халкъы ичтимаийсиясий кучьлери координацион кенъеши ишлеп, ларламентнинъ музакересине такъдим эткен эди.

—  2004 сенеси июнь 24те биз берген лейха парламентте бакъылгъан ве атта етерли рейлер топланды — талап этильген 226 ерине 380 миллет векили къолтуткъан эди. Эбет, о къанун къырымтатарлар талап эткен ве беклеген эр шейни ичине алмады. Амма къанун оларакъ чалышып башлагъан олсайды, оны акъларымыз тикленмеси ёлундаки биринджи адым, дие танымакъ мумкюн эди. О замандаки Президент Леонид Кучма къанунгъа нисбетен вето къулланды. Себебини олар, яни украин миллет векиллери, ве бизлер де пек яхшы анълаймыз. Баш себеплерден бири  топракъ меселеси. Базы келимелер этрафында мунакъашалар олды. Бильхасса «къырымтатар миллети» деген тер­мин этрафында къызгъын дава къопты. Шахсен мен ичюн бу ибаренинъ къалмасы чокъ муимдир. Иште, арадан ал ты йыл кечти, лейха исе тасдикъланмай. Бу­гунь Украинада чокъ шей денъишти. Биз талапларымызны огге сюрмекни, миллий меселемизге халкъара тешкилятларнынъ дикъкъатыны джельп этмекни эп девам этмек керекмиз.

Кетишат шуны косьтере ки, тек кучьлю, эр джеэттен азырлыкълы миллет макъсадына ирише билир.

— Рефат бей, чокъ сагъ олунъыз. Шубесиз, тарихта шаншереф къазангъан миллет оларакъ къайд олунгъан къырымтатар миллети гъалип чыкъар, Ватан асретлигини чеккенлер Къырымгьа къавушырлар.