—  Адиле ханым, сонъки вакъытта латин язысына кечюв меселеси сыкъ-сыкъ музакере этиле. Бутюндюнья къырымтатар конгрессининъ авалеси иле КъМПУде латин язысына кечюв боюнджа ишчи группа да тешкиль этильди. Сизинъдже, якъын вакъыт ичинде латин язысына кечмек имкянымыз бармы ве бу меселеде насып эсас проблемлер мевджут? Шимдики вазиетте латин язысына кечмек эрте дегильми? Чюнки язылы тильде латин язысыны догъру къулланмакъ меселеси де бар...
- Къырымтатар язысыны латин уруфатына кечирюв меселеси асылында 20 йылдан берли музакере этиле. Бу ёнелиште белли бир амелий адымлар да атылды: 1992 сенеси Акъмесджитте халкъара ильмий-амелий конференция олып кечти. О вакъыт тешкиль этильген ишчи группа айны о йылнынъ кузюне къадар латин язысы эсасында янъы къырымтатар элифбесини азырлады. Беш йылдан сонъ, яни 1997 сенеси, янъы графика системи КъМДж Юкъары Шурасы тарафындан къанунийлештирильди.
Сонъки йылларда къырымтатар кутьлевий информация васталары янъы латин уруфатындан (кириллицанен бирликте) сыкъ-сыкъ файдаланалар, лякин окъув юртларында тек кириллица къулланыла. Не ичюн латинджеге бу вакъыткъадже толусынен кечильмей? Бу суальге кимсе там бир джевап берип оламай. Албу ки, сонъки йылларда геосиясий шараит сезилирли дереджеде денъишти. Бир тарафтан, ана-Ватанда яшагъан къырымтатарларнынъ диаспоранен алякъалары кенишлей ве къуветлене. Къырымтатарлар яшагъан чешит улькелерде - Тюркиеде, АКъШта, Алманияда, Францияда исе, белли ки, латин уруфаты къулланыла. Бу себептен язылы алякъаларымызда къыйынлыкълар пейда ола. Башкъа тарафтан, Украинанынъ къанунлары да денъишти: 2006 сенеси январь 1-ден «Региональ тиллер ве азлыкъларнынъ тиллери боюнджа Авропа хартиясы» («Европейская хартия региональных языков и языков меньшинств») акъкъында халкъара анълашма къанун кучюне кирди. Бу анълашмагъа бинаэн Украина миллий азлыкъларнынъ 13 тилини, шу джумледен къырымтатар тилини, сакълап къалмакъ ве инкишаф эттирмек меджбуриетини алды. Хартия низамнамелерининъ аяткъа кечирильмеси ичюн месулиетли оларакъ Миллетлер ве дин ишлери боюнджа девлет комитети тайинленди. Шундан сонъ Украина, Хартиянынъ 15.1-нджи маддесине коре, Хартияны насыл эда эткени боюнджа маруза азырлады ве оны 2007 сенеси август 1-де Авропа Шурасы Баш кятибине такъдим этти. Сонъундан мустакъиль экспертлер Украинаны зиярет этил, Хартия низам-намелери Украинада насыл керчеклештирильгенининъ незаретини (мониторингини) кечирдилер. Олар миллий азлыкълар векиллеринен корюшкен сонъ эсабат марузасыны азырладылар.
Занымджа, КъМДж Миллетлер ишлери боюнджа джумхуриет комитетининъ бундан хабери бар эди. Лякин мени, 1991 сенесинден берли къырымтатар тили меселелеринен ве, джумледен, латин язысына кечюв меселелеринен огърашкъан алимни, бу мевзудаки музакерелерге кимсе давет этмеди.
Латин язысына якъын вакъыт ичинде кечмек мумкюн. Бунынъ ичюн КъМДж Миллетлер ишлери боюнджа джумхуриет комитетининъ юридик болюги Хартияны, Экспертлер комитетининъ марузасыны, Авропа Шурасы назирлер комитетининъ Украинагъа тевсиелерини ве Хартиянен багълы бутюн башкъа весикъаларны дикъкъатнен огренмек керек. Бунынъ эсасында аит весикъа азырлангъан сонъ, оны Украина Миллетлер ве дин ишлери боюнджа девлет комитетине ёлламалы. Ихтимал, бу проблемни аль этювнинъ башкъа ёллары да бардыр.
Латин язысыны догъру къулланмакъ, дегенде нени козьде тутасынъыз? Айны сёзлер ве грамматик шекиллернинъ тюрлю-тюрлю язылувыны айтсанъыз, олар, белли ки, имля ве пунктуация къаиделеринен, принцип-леринен низамгъа къоюлалар. Бу къаиделер артыкъ тертип этильди ве агъымдаки сененинъ майыс айында «Къырымтатар тилининъ имля ве пунктуация къаиделери» лейхасы Акъ-месджитте такъдим олунды. Лейха меним реберлигимде чалышкъан къырымтатар филолог-алимлери (10 адам) тарафындан азырланды.
— Сиз чокъ вакъыт алий окъув юртларында оджалыкъ япасынъыз. Къырымтатар тили проблеми боюнджа бир чокъ макъалелер яздынъыз. Сизинъдже, сонъки йылларда филолог-студентлер арасында къырымтатар тилини менимсев севиеси арттымы, я да, аксине, эксильдими?
—  Сонъки йылларда, шубесиз, ана тилимизге меракъ артты. Ве тек филолог-студентлер арасында дегиль, кенишче — башкъа ихтисаслыкъта окъугъан генчлер де тильни огренмеге тырышалар. Айны вакъытта, башкъа миллет векиллери де къырымтатар тилинен меракълангъанларыны корем.
Сёз келими, къырымтатар тилининъ социаль итибарлылыкъ (престижность) севиесини котермек макъсадынен махсус лейха ишленсе яхшы олур эди. Бу муреккеп бир меселе, оны тек филологлар дегиль, социологлар, тарихчылар, психологлар да чезмек кереклер. Бойле лейха къырымтатар миллий гъаесине «чалышыр» эди. Теэссюф ки, къырымтатарлар арасында бойле мутехассысларны шимдилик корьмейим.
—  Адиле ханым, сизинъ фикиринъиздже, бизде лугъатлар не себептен бу къадар аз сайыда азырлана ве чыкъарыла. Бизге биринджи невбетте насыл лугъатлар керек! Бугуньде ильк-эвеля кейфиетли лугъатларны чыкъармакъ ве оларны эр бир къырымтатар къорантасына еткизмек керек, деген фикирнен разысынъызмы ?
—  Эльбет де, бизде лугъатлар пек аз ве олар етерли севиеде дегиллер. Бунынъ себеби шунда ки, юксек ихтисаслы лексикографларымыз, яни лугъатлар боюнджа мутехассысларымыз, ёкътыр. Бойле мутехассыслар азырланмайлар.
Занымджа, биринджи невбетте, русча-къырымтатарджа лугъатларны чокъ нусхада (энъ аздан 100000 нусхада) азырламакъ ве къырымтатар къоранталарына бедава даркъатмакъ керек. Къырымтатарлар русчаны даа яхшы билелер ве русча-къырымтатарджа лугъатлар оларгъа тувгъан тиль муитине «кирмеге» ярдымджы олур. Шубесиз ки, изаатлы лугъатлар да гъает кереклер: олар тильни огренеджек къырымтатарларнынъ сёз байлыгъыны арттырыр.
— Халкъымыз ассимиляция олмакъ хавфы астында булунгъаны акъкъында чокъ айтыла. Бунынъ огюни алмакъ ичюн не япмалы ?
-  Керчектен де, ассимиляция олмакъ хавфы бар. Бунынъ эсас себеби шунда ки, къырымтатарларнынъ учь несили совет тоталитар режими шараитинде осьти ве озь медениети ичинде шекилленмек имкянындан марум эди. Лякин бу тек бизим халкъымызнынъ белясы дегиль, эр анги аз сайы-лы халкъ огюнде бойле проблем бар. Сонъки он йыллар ичинде глобализация джерьяны кениш къулач алгъаны да бунъа тесир эте. Бунынънен берабер, эльбет де, Украинанынъ миллий сиясети, шу джумледен бунынъ теркибий къысмы — тиль сиясети, янълыш олгъаны да бунъа себеп ола.
Биз, къырымтатарлар, бойле буюк джерьянларгъа ве социаль тазыйыкъ-къа насыл къаршы тура билемиз? Занымджа, къырымтатар элитасы социологияда миллий гъае деп адпандырылгъан умумий бир фикирни халкънынъ анъына синъдирмек керек. Мен бу гъаени «Биз - къырымтатармыз!» деген формулада корем. Эминим, бу формула миллий медениетимизни сакълап къалувда энъ ишанчлы васта олур. Албу ки, эр бир миллетте медениетнинъ темелини тешкиль эткен несне — тильдир.